پیشگفتار
دایره‌المعارف «پژوهشی در تاریخ پزشکی و درمان جهان از آغاز تا عصر حاضر» با این بار علمی و بدین آراستگی و نفاست از چاپ بیرون نمی‌آمد، اگر حاوی مطالب علمی وزین در زمینه‌های بهداشت و درمان و بهزیستی و دموگرافی و تاریخی به انضمام عکسها و تصاویر و اسناد مستند و مستدل و نقشه‌های جامع و جداول و نمودارهای فنی نبود و عمر در حد یک نسل و سرمایه‌ای انبوه مصروف آن نمی‌شد. سپاس فراوان پروردگار یکتا را که مجلدات قابل توجهی از این مجموعه چاپ شده و تحت عناوین زیر به محافل علمی و فرهنگی و علاقه‌مندان داخلی و خاری تقدیم گردیده است.
کتاب اول و چهارم این مجموعه به سبب استقبال مجامع علمی و دانشگاهی و نیاز دست اندرکاران بهداشت و درمان و بهزیستی و پژوهش‌گران و صدها علاقه‌مند دیگر در 1379 و 1381 تجدید چاپ شده و منتشر گردیده است. پروفسور سعید کنعانی زنجانی، پزشک و محقق و نویسندۀ مقیم آمریکا نیز کتاب اول تحت عنوان «از پیشگامان تا طب اسلامی» را به زبان انگلیسی ترجمه کرده که هم‌اکنون مورد بهره‌برداری کشورها و محافل علمی و فرهنگی و علاقه‌مندان انگلیسی زبان می‌باشد.
اکنون این دایره‌المعارف به جلد هشتم خود «قارۀ آفریقا» رسیده است. ابتدا نظر این بود که دو قارۀ آفریقا و اقیانوسیه در یک جلد گنجانده شود. اما پس از لختی مطالعه و پژوهش معلوم شد، قاره آفریقا که جایگاه زندگی آدمیمانان و انسانهای با بیش از 20 هزار سال قدمت بوده، به دلایل متعدد از جمله استعمار و استثمار و خرید و فروش ساکنان آن تحت عنوان برده، در مقایسه با قطعات دیگر عالم مظلوم و مغبون واقع شده است. در مظلومیت و مغبون بودن مردمان این قاره همین بس که نوشته شود جمع کل آثار مکتوب مربوط به بهداشت و درمان و بهزیستی بجز کشور مصر که در خاورمیانه و شمال‌شرقی آفریقا واقع شده و آفریقای جنوبی، شاید به تعداد انگشتان دست نرسد. دلایل هر چه باشد، از استعمار و بهره‌کشی مردم گرفته تا همه‌گیریهای بزرگ بیماریهای مهلک نظیر آبله و طاعون و وبا و مالاریا و بیماری خواب و کوری رودخانه‌ای و امثال آنها، از دیدگاه تاریخ قابل توجیه نیست. ثبت و ضبط سرگذشت یا سلسله اعمال و وقایع و حوادث قابل ذکر مردم سرزمینها از قبیل فرهنگ، دولت، اقتصاد، خانواده، پوشاک، آواز و موسیقی، باورها، سحر و جادو، و شیوه‌های شفادهی و شفایابی از گذشته‌های دور تاکنون، می‌تواند آیینۀ زندگی مردمان عصر حاضر باشد. به پاس پرکردن همین خلا تاریخی بوده که نگارنده پیش از پرداختن به اصل مطلب، بخشی از کتاب را به جایگاه آفریقا، سابقۀ حضور نخستین انسانهای باهوش در آفریقا، بردگان، جادو و خرافات و اثرات استعمار در پزشکی و درمان اختصاص داده و این مطلب را با عکسها و تصاویر و نقشه‌های دارای زیرنویس جامع و شرح‌های مفصل تکمیل نموده است. بی‌تردید این شیوۀ پژوهش می‌تواند بهره‌گیران از کتاب را از مراجعۀ به منابع و مآخذ ذیربط و جانبی بی‌نیاز نماید. کتاب نهم این مجموعه به بقیۀ مطالب کتاب آفریقا و اقیانوسیه تخصیص داده شده که متعاقب این کتاب چاپ و منتشر خواهد شد.
اما دربارۀ معایب دایره‌المعارف « پژوهشی در تاریخ پزشکی و درمان جهان از آغاز تا عصر حاضر» شاید این نگارنده ناچیز بیش از همه به نقصها و عیبهای این مجموعه آگاهی داشته باشد. عیبها و نقصها را به دو بخش می‌توان تقسیم کرد: یک بخش مربوط به اغلاط و اشتباهات است و بخش دیگر به مطالب علمی و فنی و مشخصات کتابها ارتباط دارد. از این رو، از خوانندگان علاقه‌مند و فاضل تقاضا دارد نظرات خود را در راستای جرح و تعدیل و اضافه و نقصان و تصحیح اغلاط به ما بنویسند تا با عرض سپاسگزاری در کتاب تکمله دایره‌المعارف حاضر و یا در چاپهای بعدی هر کتاب به کار بسته شود. در مورد بخش دوم فی‌المثل نقصی که شاید بتوان برای این دایره‌المعارف گرفت اختصاص بخشی از آن به تاریخ اجتماعی و دانش وابسته و به روابط بین پزشکی و رفاه اجتماعی بهزیستی (Sociomedical)باشد. ولی همان گونه که در پیشگفتارهای بیشتر کتابهای همین مجموعه نوشته شده «آنچه که لازمه و مکمل تاریخ پزشکی جهان بوده به ارایه آن در این دایره‌المعارف بسنده شده است. با این حال نگارنده انتظار دارد خوانندگان فاضل روش پسندیده‌ای را که دربارۀ مؤلفات علمی و پژوهشی به کار می‌رود در مورد دایره‌المعارف حاضر نیز اعمال فرمایند تا در بقیۀ کتابها مد نظر قرار داده شود.»
اما، هیچ دایره‌المعارف جامعی نمی‌تواند کار یک نفر و از چند منبع و مأخذ معدود باشد و حقیقه هم در حد توان یک تن و چند کتاب اندک نمی‌تواند باشد. انتساب یک دایره‌المعارف، فرهنگ و یا کتاب چند جلدی مانند فرهنگ فارس شش جلدی به دکتر محمد معین، فرهنگ انگلیسی به فارسی پنچ جلدی به دکتر عباس آریانپور، تاریخ تمدن یازده جلدی به ویل دورانت به سبب پیشقدمی طرح و تدوین اصلی و بنیادی و کوششهای بیشتری است که بنیانگذار هر مجموعه به عمل آورده است. به ظن یقین نگارندۀ دایره‌المعارف «پژوهشی در تاریخ پزشکی و درمان جهان از آغاز تا عصر حاضر» نیز از این امر مستثنی نبوده کتابهای منتشره را به یاری گروهی از دوستان فاضل و دانشمند و یاران صمیمی در طی سالیان متمادی فراهم نموده است. به موازات کمکها و رایزنیهای اندیشمندان و یاران مذکور، حمایت و همدلی برخی از نهادها بویژه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز در به انجام رسانیدن این اثر بزرگ ثمربخش بوده است.
سروران و یاران فاضلی که هر یک در رشتۀ تخصصی و کاری خود کوشیده‌اند این دایره‌المعارف به صورت کنونی درآید ذیلاً به عنوان سپاسگزاری نقل می‌شوند:
استاد ناصر پویان (گیلانشا)، مترجم و کارشناس بهداشت و درمان و مدیرعامل مؤسسۀ انتشاراتی فرهنگی پویان پویش که با گشاده‌رویی این نگارنده را در دسترسی به منابع و مآخذ فارسی و زبانهای دیگر یاری رسانده است.
دانشمند ارجمند دکتر غلامعلی افروز، رییس پیشین دانشگاه تهران و استاد دانشگاه که نگارنده از راهنماییها و رایزنیهای بیدریع این متخصص فرهیخته بهرۀ فراوان جسته است.
پروفسور سعید کنعانی زنجانی پزشک متخصص، محقق، نویسنده و مترجم مقیم آمریکا که در برقراری ارتباط با مجامع و محافل علمی و فرهنگی آن کشور و تبادل اطلاعات با این جانب همکاری صمیمانه و نزدیک داشته است.
دکتر محمدرضا سرمدی استاد برجسته و مدیر فرهنگی دانشگاه پیام نور که این نگارنده از راهنماییهای علمی ارزنده و مطالعات ژرف وی سود بسیار برده است.
دکتر ناصر پارسا محقق ارشد و پژوهشگر سرطان‌شناسی وزارت بهداشت و خدمات انسانی ایالات متحدۀ آمریکا که مرا در ایجاد ارتباط با مؤسسات بهداشتی و درمانی آمریکا و تهیۀ مطالب از این سازمانها یاری رسانده است.
مقامات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بویژه معاونت محترم امور فرهنگی.
فاطمه سرمدی، که افزون بر فیش‌برداری مطالب و تنظیم کتابخانه، در تصحیح تمامی نمونه‌های چاپی کتاب از آغاز تاکنون همکاری صمیمانه داشته است.
رضا سرمدی، که در تمام مراحل تدوین و تنظیم و چاپ کتاب یار و یاور اینجانب بوده است.
مریم سرمدی، دانشجوی حقوق که در کار ترجمه و جمع‌آوری اسناد و مدارک رسمی مربوط به بهداشت و درمان و بهزیستی همکاری بیدریغ و فعال داشته است.
محمد سرمدی که در صفحه‌آرایی و طراحی عکسها و تصاویر و جداول همکاری خالصانه و مجدانه معمول داشته است.
محمدتقی سرمدی
تیرماه 1382