مقدمه تاریخ پزشکی جلد چهارم

پیشگفتار

در جلد اول کتاب «پژوهشی در تاریخ پزشکی و درمان جهان» ذکر شد که بدواً نظر این بود کتاب دایره‌المعارف گونۀ مذکور در سه مجلد جداگانه چاپ و به جهان دانش و فن پزشکی تقدیم گردد. اما پس از انتشار جلد ا ول کتاب حاضر، وصول چندین تشویق و تقدیر و بررسی، نگارنده را بر آن داشت که شمار مجلدات بعدی را حتی‌الامکان افزایش دهد. لذا با توجه به استقبال علاقه‌مندانِ به دانش پزشکی و نیز با احتساب نقدو بررسی و نقطه‌نظرهای پربار و ارزشمند جمعی از فرهیختگان و صاحب قلم و اندیشه و ارباب جراید و رسانه‌های گروهی داخلی و اروپایی و آمریکایی، و با عنایت به اظهارنظرهای مقامات علمی و دانشگاهی و راه‌یافتن کتاب مذکور به هفدهمین دورۀ کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، مجلد دوم را در دو کتاب شامل عنوانهای زیر تهیه و تدوین و چاپ نموده و در اختیار علاقه‌مندان و خواستاران ب و طبابت قرار داده است.

«ایران از دورۀ مغول تا عصر حاضر –بخش اول» (کتاب دوم –شامل پزشکی و درمان دوران مغول و تیموریان تا فصل جمعیت و وقایع حیاتی ایران)
مجلد اول که تحت عنوان «از پیشگامان تا طب اسلامی» منتشر شده، بیشتر ب آغازگران طب و طبابت اختصاص یافته است. در جلد مذکور پزشکی و درمان علمی و سنتی و دینی سرزمینها و اقوامی که مورد پژوهش قرار گرفته عبارتند از: بین‌النهرین شامل سومر و بابل و آشور، عیلام، مصر، قوم یهود، هند، چین، یونان (سرزمینی در جنوب خاوری اروپا)، ایران، دانشگاه و بیمارستان گندیشاپور (کانون پزشکی دنیای باستان)، اسکندریه (پایتخت و نمایندۀ دانش و فرهنگ یونانی)، امپراطوری روم، طب‌النبی و طب اسلامی.
در بخش اول مجلد دوم پزشکی و درمان ایران در دوره‌های مغول، تیموریان، صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه، خدمات پزشکان ایرانی در هند، بهداشت عمومی و بیماریها، آب و فاضلاب، جمعیت و وقایع حیاتی ایران مورد بررسی قرار داده شده است.
در بخش دوم، مجلد دوم مؤسسات بهداشتی و درمانی، تأمین اجتماعی و بهزیستی، طب دارالفنون، دانشکدۀ پزشکی و دانشگاه تهران، اخلاق پزشکی، داروسازی، انستیتوپاستور و مؤسسۀ رازی ایران، تشکیلات بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران مورد پژوهش قرار گرفته است.

کتاب حاضر که خود مبحث مستقلی است دربارۀ پزشکی و درمان اروپا و تکمِله طب و طبابت آغازگران (مجلدات پیشین) می‌باشد. قصد این بود که کتاب مزبور در یک مجلد تهیه و تدوین و منتشر شود. اما به علت وجود مطالب گسترده: انبوه عکسها و تصاویر و اسناد پزشکی و درمانی مستند و مستدل و کمیاب؛ نقشه‌ها؛ جداول و نمودارهای ارزشمند در دو کتاب تحت عناوین ذیل انتشار می‌یابد:
«اروپا تا اواخر قرن پانزدهم - مصور» (کتاب چهارم –مروری بر آغازگران پزشکی و درمان و تکمِله آنان تا ترجمۀ کتب و رسالات در اروپا)
«اروپا از رنسانس تاکنون» (کتاب پنجم –پزشکی و درمان رنسانس تا عصر حاضر)
قارۀ اروپا با ده میلیون کیلومتر مربع وسعت که کوچکترین قطعات پنجگانۀ پزشکی و قسمت غربی بر قدیم است، از قرن هیجدهم به بعد ظهور تمدن جدید موجب ترقیات سیاسی، اقتصادی و پیشرفت علوم و صنایع در آن گردید و از آنجا به قاره‌های دیگر انتقال یافت. لیکن پیش از آن مشرق‌زمین و یونان گاهوارۀ پزشکی و درمان جهان محسوب می‌شدند. در مجموع طب و طبابت اروپا منحصر به امپراطوری روم و پس از گسترش دین مسیح متکی به شیوه‌های درمانی کلیسایی بود. پزشکی شعبه‌ای از الهیات محسوب می‌گردید؛ بهره‌گیری از معجزات حضرت عیسی‌(ع)، حواریون و قدیسین رواج داشت. به همین دلیل به جای تأسیس مؤسسات بهداشتی و درمانی و آموزش پزشکی، صومعه‌ها و دیرهای کوچک و بزرگ ایجاد گردیدند و نیازمندان جهت التیام دردهای خود بدانها متوسل می‌شدند. به عنوان مثال، کلیسای جامع میلان را به منزلۀ هدیه به مریم عذراء ساختند تا کودکانی که در خردسالی به علت ابتلای به بیماریهای واگیر تلف می‌گشتند از چنگال مخوف مرگ و میر رهایی یابند. از مدارس پزشکی جز مدرسۀ طب سالرنو مؤسسۀ آموزشی پزشکی دیگری وجود نداشت که آن هم در چهارچوب مقررات شدید کلیسا عمل می‌کرد. لذا در کتاب چهارم تا آنجا که گنجایش آن اجازه داده با احتساب جمیع جهات، ضمن ارایۀ عکسها و تصاویر مستند و مستدل پزشکی، پژوهش منصفانه‌ای پیرامون پزشکی و درمان اروپا تا اواخر قرن پانزدهم انجام شده است. در این پژوهش کوشش به عمل آمده وضع پزشکی و درمان اروپا در دورۀ تاریک هزار‌سالۀ قرون وسطی، آن طور که وجود داشته، به کمک نوشته و عکس و تصاویر و نقشه نشان داده شود که امید است برای علاقمندان آن مفید واقع گردد.
نگارنده به ظن یقین ادعا نمی‌کند که این کتاب بی‌عیب و بدون کم و کاست است. زیرا احتمال دارد به سبب گرفتاریها و مشغلۀ بسیار زندگی روزمره، خطاهایی در نقل و استفاده از منابع و مآخذ بویژه کتب معتبر به زبانهای انگلیسی، فرانسوی و آلمانی به وجود آمده باشد. اما در مجموع راضی و خوشحال است، به قدری که از عهده‌اش ساخته‌ بوده، کوشش به عمل آورده تا اغلاط و اشتباهاتی هر چند جزیی و ناچیز وارد کتاب نشود. این خادم ناچیز انتظار دارد، بتدریج کارهای فرهنگی بهتر و کاملتر انجام گیرد تا نسلهای آیندۀ این مرز و بوم به طور کلی عموم ابنای بشر از ثمرۀ علمی و فرهنگی بیشتری بهره‌مند گردند.
در پایان لازم می‌داند از استاد ناصر پویان مترجم و کارشناس بهداشت و درمان که در یافتن منابع و مآخذ بویژه خارجی مرا یاری داده‌اند، قدردانی نماید. همچنین علاوه بر آقای رضا سرمدی که با این جانب همکاری نزدیک داشته‌اند، از آقای دکتر مهدی پورمقیم که با در اختیار گذاشتن یک دوره تاریخ مصور پزشکی به غنای علمی این کتاب افزوده‌اند کمال سپاسگزاری را دارد. بعلاوه، از کلیه عزیزانی که در بخشهای حروف‌چپینی، ترسیم نقشه و نمودار، صفحه‌آرایی، لیتوگرافی، چاپ و صحافی همکاری داشته‌اند قدردانی می‌نماید.

محمدتقی سرمدی
شهریور ماه یکهزاروسیصد و هفتاد و نه

مقدمه تاریخ پزشکی جلد چهارم

بخشی از اشعار استاد محمدحسن امیرخانی

دست-مشکیها